آموزش تحریرهای آوازی در موسیقی سنتی ایران

سر شناسه: اصول آموزشی تحریرهای آوازی در موسیقی سنتی ایران اثری دیگر از مجموعه آثار نویسنده و شاعر، موسیقی دان، مترجم و هنرمند نامی معاصر شهر و دیارمان بانو آوا رضایی(فتوحی) است. این کتاب در قطع رقعی و تنها در ۳۲ صفحه، همراه با جدول ها و نمودارها در چاپ اول به سال ۱۳۹۰ توسط نشر آیریک تهران در ۱۵۰۰ شماره و همراه با شمارگان ملی، دیوئی و کنگره و شابک منتشر گردیده و طراحی جلد اثر بر عهده سمانه پیش بین بوده و صفحه آرایی این اثر را نگار طاهونی انجام داده است. مؤلف گرامی کتاب خود را به اساتید و پیشکسوتان موسیقی سنتی ایران تقدیم داشته است.
مقدمه: در بخشی از مقدمه ای کتاب می خوانیم: «آموزش و تدریس ردیف آوازی سنتی ایران، مدت هاست سینه به سینه از اساتید بزرگوار به هنر جویان علاقه مند این رشته منتقل گردیده است. ما برآن شدیم تا جهت سهولت بیشتر هنرجویان و اساتید چگونگی روش فراگیری تحریرهای آوازی (چهچهه) و تحریرهای زینتی در موسیقی سنتی ایران، روش ساده و قابل دسترس تری را مدون ساخته در قالب لوح فشرده و کتاب به علاقه مندان ارائه نماییم. متذکر می شوم هنر جویان
می بایست قبل از رفتن به کلاس اساتید جهت یادگیری ردیف آوازی، تمرینات این لوح فشرده را با توجه به کتاب انجام داده تا حنجره خود را آماده سازند. لازم به ذکر است که این تمرینات را روزانه ۲۰ تا ۳۰ دقیقه، آن هم پس از ۵ دقیقه تمرین یک ساعت یا بیشتر استراحت نمایند تا به تارهای صوتی فشار و صدمه وارد نیاید (خصوصاً هنگام تمرین بم خوانی و زیر خوانی) سعی کنید همیشه حنجره خود را مرطوب نگه دارید و از خوردن غذاهای چرب، ترش، نوشابه های گاز دار و غذاهایی که به آن حساسیت دارید تا حد امکان اجتناب نموده و در هوای زیاد سرد و زیاد گرم نخوانید و از آب زیاد سرد و زیاد گرم استفاده نکنید.... ». کتاب همراه با سی دی آموزشی بوده و علاقه مندان به هنر موسیقی خاصه خوانندگی و آواز را به خوبی با شیوه های آواز به ویژه آوازهای سنتی آشنا می سازد. این اثر گرچه کم حجم و کم صفحه است؛ اما پرمحتوا و غنی است و راهگشای خوبی است برای ورود مبتدیان؛ به ویژه کسانی که از هنر و نعمت صدای خوش برخورد دارند و قصد خوانندگی دارند.
سخن پایانی؛آوا رضایی کیست؟
آوا رضایی (فتوحی) مجموعه آثاری در حوزه های گوناگون دارد و علاوه بر شاعری، نویسنده و مترجم قابلی است. فتوحی دستی نیز بر موسیقی و هنرهای زنانه دارد و در گویندگی نیز موفق است. او متولد به سال ۱۳۴۰  و تحصیلاتی در حوزه تربیت بدنی دارد. مادر وی شیرازی و پدرش کازرونی است؛ اما مدت زمان زیادی است که در شیراز ساکن است و چند سالی از عمر خود را در اصفهان و تهران سپری کرده است. ترجمه داستان های کتاب پری افسانه ای از او قابلیت تبدیل شدن به انیمیشن را دارد. وی در حوزه موسیقی نیز سوابق، فعالیت ها و اظهار نظراتی صائب دارد. آثار تألیفی و مقالات یا نوشتارهای وی در نشریات و جرائد گوناگون کشوری و استانی معرفی یا درج شده است. او از جلمه بانوان پرکار و پر مشغله در حوزه های فرهنگی، ادبی و هنری است و این گونه امور را برای سرگرمی و تفنن انجام نمی دهد، بلکه از سر سوز و جوشش و علاقه انجام می دهد و در این مسیر به فکر مال اندوزی نیست؛ چراکه در ورود به عرصه های هنر، ادبیات و فرهنگ ثروت و کسب درآمد و معیشت معنا ندارد. او با شور و علاقه خاص به برپایی مجالس فرهنگی و ادبی و هنری اهتمام می ورزد و همواره مورد عنایت بزرگانی از این عرصه بوده و هست. نقدهایی زیبا بر آثار و سروده های شاعران معاصر همچون ایرج صف شکن و ایرج زبر دست و... دارد. مقالات موسیقایی این بانوی خوش ذوق و قریحه که در عرصه هنر موسیقی است و چاپ مقالات مرتبط با مسائل اجتماعی و از جمله خانواده حقیقتاً خواندنی است. روزنامه های فرهیختگان، کیهان، آفتاب یزد، اطلاعات، تماشا، سبحان، خبر جنوب، عصر مردم، سلمان، طلوع، نیم نگاه و... به درج مقالات و آثار نوشتاری وی می پردازند. به نوعی که وی را باید یکی از فعالان رسانه ای و مطبوعاتی استان نیز دانست. در پایان این معرفی ضمن قدردانی از تلاش های فرهنگی، خدمات اجتماعی و هنری و زحمات وی در عرصه آموزش های گوناگون به بانوان و نوجوانان، توفیقاتشان را در تداوم اقدامات تألیفی و نوشتارهای سودمندشان از درگاه احدیت خواستارم.

داستان موسیقی ایران، داستانی است پر از فراز و نشیب و در این میان آنچه ما را به مبدا پیدایش این هنر نزدیك می‌كند كشف نی‌های استخوانی مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد است كه در نوع خود ابتدایی‌ترین و اولین نمونه‌های سازهای موسیقی محسوب شود، شادروان حسن مشحون معتقد است، از زمانی كه بشر توانست انفعالات درونی خود را به وسیله‌ صدا نمایش دهد و وزن را از صداهای منظم و مختلف طبیعت به دست آورد، موسیقی را به وجود آورد زیرا جهان پر از اصوات است و عالم خلقت بر توازن و انتظام استوار است.
چون تشخیص موزون از غیر موزون در طبیعت بشر است ، و هر چیز موزون مطابق طبع انسان است . آواز ، رقص ، شعر كه هر سه موزونند و مورد پسند بشر ؛ از همان دوران قدیم به صورت آداب و رسوم جزو زندگی ملل دنیا درآمدند ؛ با پیشرفت تمدن و با اختراع آلات و ادوات موسیقی بشر از نواهایی كه در ذهنش حالت دلپذیر ایجاد می كرد تقلید نمود و با سرودهای مذهبی به نیایش رب النوع ها پرداخت و موسیقی را ركن اصلی دین قرار داد و از رقص و آوازهای ضربی و غیر ضربی در جشن و سرور و مراسم مذهبی خود استفاده نمود. پس ریشه موسیقی به عهد كهن ارتباط دارد، موسیقی صوتی با سخن به وجود آمده است و در واقع همان روزی كه انسان توانست برای نخستین بار خوشی‌ها و رنج‌های خود را با صدا نمایش دهد، مبدا موسیقی است.

سرگذشت هنر ایران از جمله موسیقی آن را می توان به دو بخش تقسیم كرد :

دوره نخست : از آمدن نژاد آریایی به سرزمین ایران تا پایان دوره ساسانی

دوره دوم : از طلوع اسلام تا عصر حاضر

در مورد دوره نخست ، آنچه درباره اندیشه ، عواطف و احساسات هنر آریائیان گفته می شود به سبب فقدان آثار مدون و اسناد معتبر به ناگزیر مبنی بر حدس و گمان خواهد بود ، اكنون بیشتر اطلاعات ما از ایران قدیم غیر از روایات دانشمندان و مورخین شرقی و ادبای دوره اسلامی و اندكی از كتب ایران پیش از اسلام كه از اواخر عهد ساسانی باقی مانده ، از منابع خارجی و تحقیق و تتبع شرق شناسان است.

هیچ ملتی بدون اقتباس و استفاده و یاری جستن از دیگران نتوانسته به درجات عالی از تمدن دست یابد و هر ملتی بنابر نیازها و شرایط محیطی خویش و با اندیشه و ذوق و توانائی های خود چیزهائی بوجود آورده كه در طول زمان در نتیجه برخورد و ارتباط و در آمیختن با ملت های دیگر ، به دیگران منتقل شده است. ایرانیان از ملت هائی هستند كه در این اقتباس و تصرف در آن توانائی و ذوق و پسند خود را در طول تاریخ به ثبوت رسانیده و آن چه را اخذ كرده اند به صورتی بهتر و خوشایندتر در آورده و بدان رنگ ملی داده اند.

ابن خلدون نیز پیرامون اهمیت دادن سلسله‌های تاریخی ایران به موسیقی می‌نویسد: موسیقی نزد ایرانیان پیش از اسلام مطلوب و محبوب بود و رواج بسیار داشت. پادشاهان توجه و علاقه‌ی زیادی به اهل موسیقی مبذول می‌نمودند و خنیاگران و موسیقیدانان را در دربار سلاطین ایران منزلت و مقامی بس ارجمند بوده است.

برای روشن شدن این موضوع و با توجه به آمیزش و ارتباط ملت های متمدنی كه در قلمرو هخامنشیان می زیستند و دیگر مللی كه به ایران ارتباط داشتند ؛ ابتدا در مورد تمدن هائی صحبت خواهیم كرد كه از لحاظ هنر موسیقی دارای غنای فرهنگی بوده اند.

تمدن سومری : سومری ها دارای تمدن كهن بودند ؛ و اسباب و آلات موسیقی كه در حفاری های سرزمین كلده و شهر اور كشف شده تا حدودی سابقه و ریشه موسیقی آسیا به ویژه مردم آسیای غربی را روشن كرده است. در داخل آرامگاه یكی از پادشاهان سومری نقش برجسته ای است كه یك نوازنده چنگ و زنی را در حال رقص نشان می دهد ، نیز در كاوشهای انجام شده در اور دو ستون كشف شده كه بر آن آهنگ موسیقی نقش شده است. از وسایل مرسوم در این تمدن می توان طبل و چنگ و نی را نام برد.

تمدن كلده (بابل جدید) : این تمدن نسبت به ملل همسایه سمت مربی داشته و ملل قدیم از علوم و صنایع و هنر آنان برخوردار بوده اند ، از آثار بدست آمده در حفاری ها و تحقیقات دانشمندان معلوم گردیده كه اسباب و آلات موسیقی این دوره عبارت بودند از نی ، فلوت ، شیپور ، عود ، طبل و قانون.

در مورد ادوات موسیقی دوران‌های هخامنشی و پیش از اسلام نیز ، از سازهایی چون نقاره، شیپور، نی، بربط، تنبك، كوس، كرنای، سرنا، دمامه، خم، جلجل و گاودمن نام برده شده است.

به عنوان نمونه در شاهنامه می‌خوانیم :
خروش آمد و ناله كرنای برفتند گردان لشكر ز جای

یا منوچهری می‌گوید :
ز فریاد خرمهره و گام دم الاله بر امد ز رویینه خم

در یك تجزیه و تحلیلی كلی ،اطلاعاتی كه شاهنامه از ابزارهای موسیقی دوران‌های تاریخی و اسلامی به ما منتقل می‌كند به مراتب بیشتر از سایر منابع تاریخی است چرا كه فردوسی با توجه به سرایش شاهنامه در وزن حماسی در پیروزی ایرانیان سازهای شاد و مناسب و در جنگ‌ها موسیقی عزا و سوگ‌ها را به كار می‌برد.

دوره دوم : از طلوع اسلام تا عصر حاضر

در مورد دوره نخست ، آنچه درباره اندیشه ، عواطف و احساسات هنر آریائیان گفته می شود به سبب فقدان آثار مدون و اسناد معتبر به ناگزیر مبنی بر حدس و گمان خواهد بود ، اكنون بیشتر اطلاعات ما از ایران قدیم غیر از روایات دانشمندان و مورخین شرقی و ادبای دوره اسلامی و اندكی از كتب ایران پیش از اسلام كه از اواخر عهد ساسانی باقی مانده ، از منابع خارجی و تحقیق و تتبع شرق شناسان است.

هیچ ملتی بدون اقتباس و استفاده و یاری جستن از دیگران نتوانسته به درجات عالی از تمدن دست یابد و هر ملتی بنابر نیازها و شرایط محیطی خویش و با اندیشه و ذوق و توانائی های خود چیزهائی بوجود آورده كه در طول زمان در نتیجه برخورد و ارتباط و در آمیختن با ملت های دیگر ، به دیگران منتقل شده است. ایرانیان از ملت هائی هستند كه در این اقتباس و تصرف در آن توانائی و ذوق و پسند خود را در طول تاریخ به ثبوت رسانیده و آن چه را اخذ كرده اند به صورتی بهتر و خوشایندتر در آورده و بدان رنگ ملی داده اند.

ابن خلدون نیز پیرامون اهمیت دادن سلسله‌های تاریخی ایران به موسیقی می‌نویسد: موسیقی نزد ایرانیان پیش از اسلام مطلوب و محبوب بود و رواج بسیار داشت. پادشاهان توجه و علاقه‌ی زیادی به اهل موسیقی مبذول می‌نمودند و خنیاگران و موسیقیدانان را در دربار سلاطین ایران منزلت و مقامی بس ارجمند بوده است.

برای روشن شدن این موضوع و با توجه به آمیزش و ارتباط ملت های متمدنی كه در قلمرو هخامنشیان می زیستند و دیگر مللی كه به ایران ارتباط داشتند ؛ ابتدا در مورد تمدن هائی صحبت خواهیم كرد كه از لحاظ هنر موسیقی دارای غنای فرهنگی بوده اند.

تمدن سومری : سومری ها دارای تمدن كهن بودند ؛ و اسباب و آلات موسیقی كه در حفاری های سرزمین كلده و شهر اور كشف شده تا حدودی سابقه و ریشه موسیقی آسیا به ویژه مردم آسیای غربی را روشن كرده است. در داخل آرامگاه یكی از پادشاهان سومری نقش برجسته ای است كه یك نوازنده چنگ و زنی را در حال رقص نشان می دهد ، نیز در كاوشهای انجام شده در اور دو ستون كشف شده كه بر آن آهنگ موسیقی نقش شده است. از وسایل مرسوم در این تمدن می توان طبل و چنگ و نی را نام برد.

تمدن كلده (بابل جدید) : این تمدن نسبت به ملل همسایه سمت مربی داشته و ملل قدیم از علوم و صنایع و هنر آنان برخوردار بوده اند ، از آثار بدست آمده در حفاری ها و تحقیقات دانشمندان معلوم گردیده كه اسباب و آلات موسیقی این دوره عبارت بودند از نی ، فلوت ، شیپور ، عود ، طبل و قانون.

در مورد ادوات موسیقی دوران‌های هخامنشی و پیش از اسلام نیز ، از سازهایی چون نقاره، شیپور، نی، بربط، تنبك، كوس، كرنای، سرنا، دمامه، خم، جلجل و گاودمن نام برده شده است.

به عنوان نمونه در شاهنامه می‌خوانیم :
خروش آمد و ناله كرنای برفتند گردان لشكر ز جای

یا منوچهری می‌گوید :
ز فریاد خرمهره و گام دم الاله بر امد ز رویینه خم

در یك تجزیه و تحلیلی كلی ،اطلاعاتی كه شاهنامه از ابزارهای موسیقی دوران‌های تاریخی و اسلامی به ما منتقل می‌كند به مراتب بیشتر از سایر منابع تاریخی است چرا كه فردوسی با توجه به سرایش شاهنامه در وزن حماسی در پیروزی ایرانیان سازهای شاد و مناسب و در جنگ‌ها موسیقی عزا و سوگ‌ها را به كار می‌برد.

كهن ترین آثار شعر و موسیقی نژاد آریا :